Pojęcie dyżuru

Zgodnie z definicją zawartą w art. 151⁵ K.p., dyżurem jest pozostawanie pracownika - na polecenie pracodawcy - poza normalnymi godzinami pracy, w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę, w zakładzie pracy bądź w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. Czas dyżuru nie jest zaliczany do czasu pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy.

Za pełniony przez pracownika dyżur należy mu udzielić czasu wolnego w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru, a jeżeli nie jest to możliwe, wypłacić pracownikowi wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, ustalonego stawką godzinową lub miesięczną. Jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony - 60% wynagrodzenia. Zasad tych nie stosuje się w razie pełnienia dyżuru w domu, a także w odniesieniu do kadry zarządzającej zakładem pracy w imieniu pracodawcy. Do kadry zarządzającej nie stosuje się także przepisu o konieczności zachowania dobowego i tygodniowego wypoczynku w razie pełnienia dyżuru.

Pracodawca oczekujący na pilną dostawę zlecił pracownikom za- i wyładunkowym oraz magazynierowi, zatrudnionym w podstawowym systemie czasu pracy w organizacji od poniedziałku do piątku dyżur domowy w sobotę oraz w niedzielę od godziny 6⁰⁰ do 18⁰⁰. W przypadku dostarczenia oczekiwanych towarów, pracownicy na telefoniczne wezwanie mieli stawić się w zakładzie. Nie zostali jednak wezwani do pracy.

Pracownicy nie otrzymali za czas dyżuru ani czasu wolnego, ani wynagrodzenia, co jest zgodne z przepisami prawa pracy w tym zakresie, gdyż był to dyżur domowy. Pracodawca złamał jednak zasadę odpoczynku tygodniowego, co stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika i jest zagrożone karą grzywny.

Jeżeli pracownik w czasie dyżuru wykonywał pracę, to jak już wcześniej wspomnieliśmy, okres wykonywania pracy zalicza się do czasu pracy. To zaś oznacza wystąpienie godzin nadliczbowych, które należy zrekompensować czasem wolnym, bądź stosownym dodatkiem (art. 151⁵ § 3 K.p.).

Warto w tym miejscu zastanowić się nad postępowaniem w kwestii wynagrodzenia za pracę w miesiącu, w którym pracownikowi udzielono czasu wolnego w zamian za pełniony dyżur.

W dniu 8 kwietnia 2008 r. Państwowa Inspekcja Pracy zajęła stanowisko, że nie ma konieczności rekompensowania pracownikowi straty poniesionej w związku z nieprzepracowaniem pełnego miesięcznego wymiaru czasu pracy. Uzasadnieniem powyższego jest art. 151⁵ § 3 K.p., w myśl którego pracownikowi pełniącemu dyżur poza domem przysługuje w pierwszej kolejności czas wolny równy długości dyżuru, a dopiero jeśli jego udzielenie jest niemożliwe, wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania określonego stawką godzinową lub miesięczną, a w razie braku tak wyodrębnionego składnika wynagrodzenia 60% wynagrodzenia. Ze względu na brak przepisu zapewniającego wyrównanie wynagrodzenia w takiej sytuacji oraz przy zachowaniu generalnej zasady wynagradzania jedynie pracy wykonanej (art. 80 K.p.), pracownik ponosi stratę wynikłą z nieprzepracowania nominalnego czasu pracy w danym miesiącu.

Pracownik został zobowiązany do pełnienia w styczniu 2018 r. dwóch 5-godzinnych dyżurów w miejscu pracy. Pracownik nie wykonywał pracy w czasie tych dyżurów. Pracodawca zrekompensował pracownikowi czas dyżuru, udzielając mu czasu wolnego od pracy. Pracownik przepracował więc faktycznie jedynie 158 godzin z obowiązujących w tym miesiącu 168 godzin (168 godz. - 2 x 5 godz. udzielonego czasu wolnego). W związku z powyższym jego wynagrodzenie uległo stosownemu obniżeniu.
 

Odmienne stanowisko w omawianej sprawie zajmuje Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (pismo z 17 marca 2008 r., znak: DPR-II-079-123/TW/08). Jak wyjaśnił resort pracy, pomimo iż zagadnienie wynagradzania za czas wolny udzielony w zamian za dyżur pełniony poza domem pracownika nie jest wprost uregulowane w przepisach Kodeksu pracy, udzielenie czasu wolnego za dyżur nie powinno spowodować obniżenia wynagrodzenia pracownika za godziny niedopracowane do wymiaru dobowego w dniu korzystania z czasu wolnego.

Zdaniem resortu pracy pracownik, o którym mowa w poprzednim przykładzie, powinien otrzymać za styczeń pełne wynagrodzenie za pracę (za 168 godz.).

Ministerstwo uważa, iż ponoszenie przez pracownika konsekwencji nieprzepracowania pełnego miesięcznego wymiaru czasu pracy jest niesprawiedliwe, ponieważ to pracodawca ustala rozkład dni i godzin do przepracowania w ramach wymiaru czasu pracy pracownika wynikającego z umowy o pracę. Mimo, że Kodeks pracy nie przewiduje w tym przypadku zapłaty, czas wolny rekompensujący pełniony dyżur w żadnym przypadku nie powinien doprowadzić do zmniejszenia wynagrodzenia należnego za dany miesiąc. Nie można też zapominać, że pracownik nie ma wpływu na wybór formy rekompensaty za czas pełnionych dyżurów - czasem wolnym lub wynagrodzeniem.

Ministerstwo wskazuje ponadto na paradoksalną sytuację w przypadku zastosowania odmiennego rozstrzygnięcia, w której w dużo korzystniejszej sytuacji byłby pracownik, któremu pracodawca płaci za czas dyżuru wynagrodzenie. Skutkowałoby to znaczną różnicą w kwotach wynagrodzenia otrzymanych w omówionych przypadkach.

Dwóch pracowników pełniło w styczniu 2018 r. dyżury w firmie po 24 godziny łącznie. Obowiązujący tych pracowników wymiar czasu pracy w tym miesiącu wynosił 168 godzin. Pierwszy z pracowników za czas dyżuru otrzymał w zamian w tym samym miesiącu 3 dni wolne. Drugiemu pracodawca zapłacił wynagrodzenie za dyżury. Przyjmując stanowisko Inspekcji:

• pierwszy pracownik powinien otrzymać wynagrodzenie za 144 godziny (168 godz. - 24 godz. czasu wolnego za dyżur),
   
• drugi pracownik powinien otrzymać wynagrodzenie za 192 godziny (168 godz. + 24 godz. dyżuru).

Przyjęcie zaprezentowanej interpretacji prowadziłoby zdaniem Ministerstwa do przerzucania na pracownika negatywnych konsekwencji decyzji pracodawcy. Sytuacja ta powinna zostać oceniona negatywnie, biorąc pod uwagę ochronną funkcję przepisów o czasie pracy oraz to, że odbieranie czasu wolnego powinno być zasadą (podstawowym sposobem rekompensaty dyżuru). Ewentualny spór w tej sprawie wymaga rozstrzygnięcia przez sąd pracy.