Możliwość i skutki zawarcia umowy o pracę z udziałowcem spółki z o.o.

Wspólnicy spółki z o.o. często chcą łączyć posiadanie udziałów w niej z etatem. Nie zawsze jest to dopuszczalne w świetle przepisów prawa. Każdy wspólnik pełni w spółce z o.o. funkcję właścicielską. Aby udziałowiec mógł być stroną umowy o pracę zawartej ze swoją spółką, muszą wystąpić podstawowe elementy konstrukcyjne stosunku pracy określone w art. 22 § 1 Kodeksu pracy. Zgodnie z tym przepisem, przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (patrz ramka).

Elementem wyróżniającym stosunek pracy spośród innych kategorii stosunków prawnych jest podporządkowanie pracownika obok osobistego świadczenia pracy (zob. też art. 22 § 1¹ i § 1² K.p.).

To czy te elementy konstrukcyjne stosunku pracy (a w szczególności element pracy podporządkowanej) występują w danym przypadku, zależy od konkretnej sytuacji.

Odrębnie należy rozpatrywać możliwość zatrudnienia wspólnika w związku z pełnieniem funkcji w organie spółki.

Udziałowiec w podwójnej roli

W praktyce często zdarza się, że w gronie pracowników spółki z o.o. znajdują się jej udziałowcy. Warto wspomnieć choćby o tzw. spółkach pracowniczych powstałych na skutek komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych i komunalnych, w przypadku których następnie nieodpłatnie udostępniano pracownikom część udziałów w tych spółkach.

Sytuacja prawna pracownika będącego wspólnikiem spółki z o.o., w części dotyczącej stosunku pracy, jest współkształtowana przez przepisy Kodeksu spółek handlowych. Określa on bowiem uprawnienia i obowiązki udziałowca. Wśród nich można wymienić z jednej strony udział w zgromadzeniu wspólników czy korzystanie z prawa kontroli, a z drugiej np. uiszczanie dopłat. Kształt stosunku pracy określa przede wszystkim umowa o pracę, zakładowe źródła prawa pracy i przepisy prawa pracy. Co do zasady, role wspólnika i pracownika są wykonywane rozłącznie. Niekiedy może jednak dochodzić do sytuacji, w których to samo zachowanie wspólnika-pracownika będzie oceniane zarówno na gruncie więzi pracowniczej, jak i więzi członkostwa w spółce. Co więcej, niektóre zachowania wspólnika zgodne z przepisami K.s.h., mogą być oceniane jako naruszające przepisy prawa pracy.

Warto zwrócić uwagę, że art. 100 § 2 K.p. wśród podstawowych obowiązków pracownika wymienia m.in. dbanie o dobro zakładu pracy, ochronę jego mienia czy przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego. Nadużywanie uprawnień wspólnika (np. z zakresu prawa kontroli) może być traktowane również jako naruszenie obowiązków pracowniczych i nawet stać się podstawą do wypowiedzenia umowy o pracę. Dotyczy to tym bardziej sytuacji, gdy np. wspólnik zgodnie z przepisami K.s.h. pozyskuje informacje na temat spółki, ale już sprzecznie z regulacjami K.p. nimi dysponuje (np. przekazuje konkurentom).

Zagrożenie dla wypłaty wynagrodzenia

Wspólnicy będący pracownikami powinni być świadomi dość rygorystycznych skutków, jakie mogą dla nich wynikać ze stosowania art. 189 § 2 K.s.h. Przepis ten przewiduje, że wspólnicy nie mogą otrzymywać z jakiegokolwiek tytułu wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Przyjmuje się, że zakaz ten ma zastosowanie również do wypłat z tytułu wynagrodzenia za pracę. Jeśli więc wypłata zaległych wynagrodzeń uszczupliłaby środki niezbędne do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, to spółka może odmówić wypłaty wynagrodzeń.

W ramach procesu o zapłatę zaległego wynagrodzenia, jakiego dochodziłby wspólnik-pracownik, spółka może powołać się na treść art. 189 § 2 K.s.h. Takie ograniczenie nie mogłoby jednak zostać wykorzystane celem trwałego zaprzestania wypłacania wynagrodzenia. Trzeba też mieć na uwadze, że wspólnik, któremu spółka nie wypłacałaby wynagrodzenia w oparciu o art. 189 § 2 K.s.h., mógłby po prostu wyzbyć się udziałów na rzecz osoby trzeciej. Utrata statusu wspólnika spowoduje, że spółka nie będzie mogła dalej powoływać się na ograniczenia wynikające z art. 189 § 2 K.s.h.

Ograniczenia potrąceń

Kodeks spółek handlowych przewiduje jeszcze jeden istotny instrument zabezpieczający pokrycie przez udziałowca obejmowanych udziałów. Chodzi tu o art. 14 § 4 K.s.h. Z przepisu tego wynika, że wspólnik i akcjonariusz nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji. Jeśli więc wspólnik musi uiścić wkład na pokrycie kapitału zakładowego, a spółka zalega mu z wypłatą wynagrodzenia za pracę, to udziałowiec nie może złożyć spółce oświadczenia o potrąceniu.

Art. 14 § 4 K.s.h. służy ochronie wierzytelności spółki o wpłatę na poczet udziałów albo akcji. Zakazuje składania oświadczenia o potrąceniu przez wspólnika, choć nie wyłącza złożenia takiego oświadczenia przez spółkę. Nie odnosi się to jednak do przypadku, gdy wspólnikowi przysługuje wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia za pracę. Art. 91 § 1 K.p. umożliwia pracodawcy potrącenie z wynagrodzenia za pracę należności innych niż określone w art. 87 § 1 i § 7 K.p. tylko po uzyskaniu pisemnej zgody pracownika.

Należy zaznaczyć, że art. 14 § 4 K.s.h. nie wyłącza dokonania przez strony potrącenia umownego. Jeśli umowa o kompensacie będzie zawarta na piśmie, spełniony też zostanie warunek stawiany przez art. 91 § 1 K.p.