Wybór osób objętych kontrolą i przystąpienie do kontroli

Ten etap kontroli jest najbardziej zróżnicowany, gdyż jego przebieg musi być dostosowany do przedmiotu kontroli, czyli badanych w trakcie jej trwania zagadnień. Najszybciej i najsprawniej inspektor przeprowadzi kontrolę skargową, pod warunkiem, że jej autor wyraził zgodę na ujawnienie tego faktu. W takim przypadku kontrolujący może ograniczyć się wyłącznie do zarzutów przedstawionych w skardze, a czynności wyjaśniające zawęzić do osoby skarżącego.

Były pracownik złożył skargę na pracodawcę, który nie wypłacił mu wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych za ostatni miesiąc oraz nie wystawił świadectwa pracy. Nie pracował już w tej firmie, więc wyraził zgodę na ujawnienie byłemu pracodawcy faktu złożenia przez siebie skargi. W tych okolicznościach inspektor może oficjalnie poinformować pracodawcę czyja skarga spowodowała jego obecność w firmie. Jednocześnie może on zawęzić swoje postępowanie kontrolne wyłącznie do kwestii wypłacenia wynagrodzenia za nadgodziny oraz wydania świadectwa pracy tylko temu pracownikowi.

W praktyce taka sytuacja występuje jednak rzadko, gdyż skarżący niechętnie wyrażają zgodę na ujawnienie faktu skargi, nawet jeśli są byłymi pracownikami. Przeważnie inspektor musi więc zatajać to, że powodem jego wizyty w zakładzie jest skarga. Choć przedmiotem zainteresowania kontrolującego mogą być wyłącznie zagadnienia wskazane w skardze, to kontrola musi objąć większą liczbę pracowników, by uniemożliwić pracodawcy ustalenie, który z nich poskarżył się do PIP.

Gdyby pracownik nie wyraził zgody na ujawnienie swoich danych osobowych w trakcie kontroli, udający się do firmy inspektor nadal sprawdzałby te same zagadnienia, tj. wypłacanie wynagrodzenia za godziny nadliczbowe oraz wydanie świadectw pracy, jednakże musiałby zbadać je w odniesieniu do większej grupy pracowników. Najpewniej zażądałby na początku kontroli listy pracowników, z którymi rozwiązano stosunek pracy w roku bieżącym i z niej wybrałby kilka (kilkanaście) nazwisk (w tym wnioskującego), w odniesieniu do których prowadziłby dalsze postępowanie.

Kontrole tematyczne, tj. takie, w trakcie których inspektor bada kompleksowo wszystkie zagadnienia związane z danym tematem (np. czasem pracy, wynagrodzeniami, urlopami, ochroną rodzicielstwa itp.) są w tym kontekście żmudne i czasochłonne. Inspektor musi wybrać reprezentatywną grupę pracowników liczącą zwykle kilkanaście osób, a ponadto sprawdzić przekrojowo każdy aspekt przestrzegania przepisów danego działu prawa pracy. Znacznie sprawniej przebiegają kontrole tematyczne dotyczące przestrzegania przepisów bhp. Tutaj przeważnie wystarczy "rzut oka" inspektora by stwierdzić, czy występują jakieś nieprawidłowości. Znacznie rzadziej niż w kontrolach prawnych trzeba też zaglądać do dokumentacji.

W trakcie kontroli technicznych zdarza się, że inspektor bada również zagadnienia związane z prawną ochroną pracy (np. legalność zatrudnienia). W takim przypadku będzie musiał sięgnąć do akt osobowych oraz deklaracji ubezpieczeniowych składanych za pracowników.